ΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΤΟΥ ΠΡΑΣΙΝΟΥ ΕΘΕΛΟΝΤΙΣΜΟΥ (Οκτώβριος 2007)

Σε έναν ιδεατό κόσμο των οικονομο­λόγων κάθε ατομική πράξη θα συνοδευόταν και από μια ετικέτα που θα φρόντιζε να πληρώναμε το αντίτιμο της ζημιάς που προκαλούμε. Αν το ρεύμα ήταν πολύ πιο ακριβό για να λαμβάνει υ­πόψη τη ζημιά που προκαλούμε στη φύ­ση, τότε σίγουρα θα είμαστε πολύ λιγότε­ρο σπάταλοι. Δεν διαφέρει πολύ από το να επινοήσουμε ένα παβλόβιο σύστημα καρότων και ποινών. Φανταστείτε κάθε φορά που ξεπερνάμε ένα όριο στη χρήση του ρεύματος να νιώθουμε και ένα μικρό ηλεκτροσόκ, του οποίου η ένταση να αυ­ξανόταν καθώς κάναμε μεγαλύτερη χρή­ση ρεύματος. Το αντίστοιχο ηλεκτροσόκ των οικονομολόγων είναι η πληρωμή (και η επιδότηση το καρότο). Δυστυχώς όμως, δεν είναι πάντα εύκολο να επιβά­λουμε μια τιμή σε όλες τις ζημιές που α­πορρέουν από τις πράξεις μας.

Ας δούμε τι άλλο μπορούμε να κά­νουμε. Στα πλαίσια της σημερινής συζή­τησης για τα ΕΜΑS θα επιχειρήσω μια σύντομη παρουσίαση της σύγχρονης θε­ραπείας περιβαλλοντικών προβλημάτων που ακούν στο όνομα εθελοντικές πολιτι­κές περιβάλλοντος και συμπεριλαμβάνο­νται στα Συστήματα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης (Σύστημα), όπως το ΕΜΑS.

Η περιβαλλοντική νομοθεσία εμφανίστη­κε και εξελίχθηκε με γρήγορους ρυθμούς στο τελευταίο τρίτο του 20ού αιώνα. Οι περισσότερες περιβαλλοντικές ρυθμίσεις είναι της μορφής «εντολή και έλεγχος», π.χ. με κανόνες διαχείρισης εκπομπών ή τεχνολογικά πρότυπα όπως καταλύτες στα αυτοκίνητα ή ακόμα απαγόρευση κά­ποιων ουσιών. Η απογοήτευση με την παραδοσιακή περιβαλλοντική πολιτική ο­δήγησε στο λεγόμενο δεύτερο κύμα περι­βαλλοντικής πολιτικής των οικονομικών κινήτρων, π.χ. χρήση πράσινων φόρων και εμπορεύσιμων αδειών ρύπανσης. Παρά τη μεγάλη θεωρητική υποστήριξη τέτοιων ευέλικτων εργαλείων είναι ακόμα περιορισμένη η χρήση τους. Τα τελευ­ταία 15 χρόνια έχει αναδειχθεί ένα τρίτο κύμα περιβαλλοντικής πολιτικής με σειρά εθελοντικών εργαλείων όπως εκούσιες συμφωνίες βιομηχανιών και αρχών, «πε­ριβαλλοντική ενημέρωση» π.χ. με οικολο­γικές ετικέτες (eco-labels) και σχήματα περιβαλλοντικών ελέγχων (audits), όπως το ΕΜΑS και το ΙSΟ 14001.

Γιατί ενδιαφέρονται οι αρχές για ε­κούσιες περιβαλλοντικές πολιτικές;

Υποστηρικτές αναφέρουν τη μεγαλύτε­ρη ευελιξία τέτοιων εργαλείων και την απο­φυγή συγκρούσεων και των εξόδων που συνοδεύουν τις συγκρούσεις αλλά και γενι­κότερα την αποφυγή σημαντικών εξόδων του δημόσιου σχεδιασμού, επιβολή και ε­λέγχου υποχρεωτικών περιβαλλοντικών πο­λιτικών. Σε τελική ανάλυση οι επιχειρήσεις έχουν την καλύτερη πληροφόρηση για το πώς να περιορίσουν την περιβαλλοντική τους επίπτωση με το χαμηλότερο κόστος.

Ένας φόβος των περιβαλλοντικών οργα­νώσεων είναι ότι οι εκούσιες πολιτικές προ­βάλλονται από τον ιδιωτικό τομέα απλού­στατα για την αποφυγή των εξόδων που συ­νεπάγονται οι υποχρεωτικές πολιτικές, και πως οι πολιτικοί απολαμβάνουν μια εικόνα υπεράσπισης περιβαλλοντικών αιτημάτων χωρίς να συγκρούονται με συμφέροντα. Τέ­τοιο παράδειγμα είναι η απάντηση του Βush για τη μη υιοθέτηση του πρωτοκόλ­λου του Κιότο, υποστηρίζοντας ότι μια εκού­σια περιβαλλοντική στρατηγική των βιομη­χανιών θα φέρει καλύτερα αποτελέσματα στις ΗΠΑ. Με τον εμπαιγμό αυτό αποδυνά­μωνε και την έννοια της εθελοντικής πρω­τοβουλίας.

Γιατί υιοθετούνται τα Συστήματα Πε­ριβαλλοντικής Διαχείρισης από τις επιχειρήσεις;

Τα κόστη και τα οφέλη που προκύπτουν από τα Συστήματα Περιβαλλοντικής Διαχεί­ρισης διαφέρουν μεταξύ επιχειρήσεων και οργανισμών. Τα πιθανά κόστη από την ε­φαρμογή του Συστήματος είναι ο μεγαλύτε­ρος συντονισμός δραστηριοτήτων της επι­χείρησης, εκπαίδευση προσωπικού, έλεγ­χοι, βελτίωση προϊόντος και διαδικασίας, και πιστοποίηση από αρμόδιο φορέα.

Τα κίνητρα για υιοθεσία του Συστήμα­τος θα μπορούσαμε να τα κατατάξουμε σε τρεις γενικές κατηγορίες: (α) περιβαλλοντι­κής ευαισθησίας, (β) κυβερνητικά και (γ) αγοραία. Τα κίνητρα περιβαλλοντικής ευαι­σθησίας αναφέρονται σε πράσινες προτιμή­σεις όπου τα άτομα λαμβάνουν άμεση ικα­νοποίηση από ενέργειες που προστατεύουν το περιβάλλον ή έχουν αίσθηση ευθύνης α­πέναντι στην κοινωνία.

Τα κυβερνητικά κίνητρα αναφέρονται σε δραστηριότητες των αρχών που προά­γουν την υιοθεσία. Επιδοτήσεις έχουν χρη­σιμοποιηθεί στην Αγγλία για υιοθεσία του ΙSΟ 14001 από μικρό-μεσαίες επιχειρήσεις. Αρνητικά κυβερνητικά κίνητρα μπορεί να είναι η απειλή ρυθμίσεων ή φόρων σε περί­πτωση που δεν αναλάβουν οι επιχειρήσεις συγκεκριμένες δράσεις. Η ανάπτυξη του Συ­στήματος στις ΗΠΑ είχε μεγάλη σχέση με την αποφυγή κινδύνου αγωγών ή επιβολή ποινών από τις αρχές.

Τα αγοραία κίνητρα αναφέρονται σε πιέσεις ή πριμοδοτήσεις που απορρέουν από τον ιδιωτικό τομέα. Μια επιχείρηση που υιοθετεί ένα ΙSΟ μπορεί να προσβλέ­πει σε βελτίωση της φήμης της και τη βελτίωση στις σχέσεις με τους μετόχους τους καταναλωτές και τις περιβαλλοντικές οργανώσεις. Μια σημαντική αγοραία πίε­ση είναι ο διεθνής ανταγωνισμός όπου το εμπόριο με πολυεθνικές προϋποθέτει την πιστοποίηση με ΙSΟ 14001 (ίσως είναι α­πό τους σημαντικότερους παράγοντες εξά­πλωσης της ΙSΟ και πλεονέκτημα απένα­ντι στο ΕΜΑS).

Η υιοθέτηση Συστήματος μπορεί να ε­πηρεάσει την τιμή της μετοχής και τη δα­νειοληπτική ικανότητα μιας επιχείρησης. Έρευνες έχουν δείξει πως «πράσινοι κατα­ναλωτές» που δείχνουν μια διάθεση να πλη­ρώσουν ακριβότερα για πιο περιβαλλοντικά φιλικά προϊόντα μπορεί να οδηγήσουν επι­χειρήσεις να υιοθετήσουν πιο πράσινες συ­μπεριφορές. Εταιρείες που παράγουν τελικά καταναλωτικά προϊόντα είναι πολύ πιο ε-Επιρρεπείς σε τέτοιου είδους πιέσεις. Αν και πολλές υπηρεσίες υγείας είναι «τελικά» προϊόντα, δεν είναι πολύ πιθανόν ασθενείς να εκφράζουν πράσινες καταναλωτικές προτιμήσεις γι’ αυτά τα αγαθά. Δεν πρόκει­ται ποτέ να πουν: «Συγγνώμη γιατρέ, αλλά κατά τη διάρκεια της εγχείρησης μην σπα­ταλάτε πολύ ρεύμα».

Τι δείχνουν οι έρευνες για τα κίνητρα ή αίτια υιοθεσίας των Συστημάτων;

Οι οικονομολόγοι (ως συνήθως κυνι­κοί) εστιάζουν την προσοχή τους για να εξηγήσουν την υιοθέτηση των Συστημάτων στα κίνητρα που παρέχουν τόσο η κυβέρ­νηση όσο και η αγορά. Δεν υπάρχουν πολ­λές έρευνες που εξετάζουν το βαθμό στον οποίο η περιβαλλοντική ευαισθησία επη­ρεάζει τους υπολογισμούς της επιχείρη­σης. Εξαίρεση αποτελεί μια πρόσφατη με­λέτη για την υιοθέτηση των ΙSΟ 14001 στην Ιαπωνία που δείχνει πως εκτός από αγοραία κίνητρα για υιοθέτηση προτύπων παίζουν ρόλο και οι περιβαλλοντικές ευαι­σθησίες των διευθυντών εταιρειών. Συγκεκριμένα έδειξε πως σημαντικοί παράγοντες στην υιοθέτηση Συστήματος ήταν η α­ντίληψη των διευθυντών ότι μπορούσαν να ελέγξουν τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις της εταιρείας τους και η αίσθηση ευθύνης που είχαν για το περιβάλλον.

Σημαντικό ρόλο παίζουν και τα κυβερ­νητικά κίνητρα στην υιοθέτηση Συστήμα­τος. Η Βρετανία προσφέρει ενημέρωση και επιδοτήσεις προάγοντας τον εθελοντι­κό χαρακτήρα τους. Σε αντιδιαστολή η Γερμανία έχει δημιουργήσει πολλούς λε­πτομερείς νόμους υλοποίησης Συστήμα­τος και μοιάζει πιο πολύ ως υποχρεωτικό μέτρο παρά ως εθελοντικό. Έτσι, εν μέρει, εξηγείται και η μεγάλη εξάπλωση του προτύπου στη Γερμανία.

Συγκεκριμένες αναφορές για την κατά­σταση στην Ελλάδα τουλάχιστον μέχρι το 2001 κάνει η Γ. Γιαννακούρου: «Η έλλειψη μιας παράδοσης διαπραγμάτευσης και δια­λόγου στις δημόσιες υπηρεσίες αλλά και στην κοινωνία, το χαμηλό επίπεδο περιβαλ­λοντικής ευαισθησίας και εταιρικής ηθικής, και τα ειδικότερα χαρακτηριστικά της ελλη­νικής βιομηχανίας (μικρό-μεσαίες επιχειρή­σεις με λίγες διεθνείς διασυνδέσεις) είναι ο­ρισμένα από τα στοιχεία που έχουν περιορί­σει την υιοθέτηση του προτύπου ΕΜΑS».

Αρκετές έρευνες έχουν γίνει για τους λό­γους επέκτασης της αυτό-ρύθμισης, αλλά η βιβλιογραφία για την αποτελεσματικό­τητα των Συστημάτων είναι ακόμα περιο­ρισμένη. Αυτό που θα ενδιέφερε να δούμε κυρίως είναι το κατά πόσo η υιοθέτηση Συστημάτων οδηγεί σε μείωση των περι­βαλλοντικών επιπτώσεων. Γενικά τα συ­μπεράσματα είναι μικτά.

Κάποιες έρευνες εμφανίζουν θετική επί­δραση στην περιβαλλοντική επίδοση και άλλες μηδαμινή. Μια πρόσφατη μελέτη έ­δειξε πως το θέμα δεν είναι αν υιοθετούνται τα Συστήματα, αλλά το πόσο εκτεταμένα εί­ναι. Μια άλλη έρευνα αναφέρει πως οι πε­ρισσότερες γερμανικές μονάδες που έχουν πιστοποιηθεί με ΕΜΑS αναφέρουν θετική ε­πίδραση στην περιβαλλοντική επίδοση και δείχνουν ότι οι επιδόσεις εξαρτώνται από την «ωριμότητα» των Συστημάτων. Ειδικό­τερα αναφέρουν πως υπάρχουν σημαντικά οφέλη από τη διάδοση καινοτομιών μεταξύ επιχειρήσεων και την εφαρμογή και δημο­σιοποίηση των αποτελεσμάτων.

Υπάρχουν και οι πολύ αρνητικές ή κυ­νικές εκτιμήσεις (Watson and Emery). Εκφράζονται φόβοι ότι απλά αποτελούν μια γραφειοκρατική διαδικασία για να μπορεί να εμφανιστεί η εταιρεία ως πιστο­ποιημένη με μικρή περιβαλλοντική επί­πτωση. Στο βαθμό που πιστοποιητικές αρ­χές δείχνουν διάθεση να πιστοποιούν χω­ρίς ενδελεχή έλεγχο μειώνεται η αξιοπι­στία του συστήματος. Η ειρωνεία είναι πως όσο περισσότερο θεωρείται «απαραί­τητο» και μεγαλώνει η πίεση της αγοράς, τόσο αυξάνεται η πίεση στις αρχές να λαθροπιστοποιούν. Μια εξήγηση για την εξάπλωση των Συστήματος στην Ασία είναι πως οι κυβερνητικές αρχές έχουν χαλαρώ­σει τις πιστοποιητικές διαδικασίες για να διευκολύνουν την διεθνή ανταγωνιστικό­τητα των εταιρειών.

Είναι ακόμη νωρίς να βγάλουμε γενικά συ­μπεράσματα για την επιτυχία του τρίτου κύματος περιβαλλοντικής πολιτικής. Το πιο πιθανό είναι πως όπως και με τις άλ­λες περιβαλλοντικές πολιτικές, «ο διάβο­λος κρύβεται στη λεπτομέρεια». Κάποιες εφαρμογές εκούσιων περιβαλλοντικών πο­λιτικών θα φέρουν σημαντικά αποτελέ­σματα και άλλες θα αποτύχουν. Το ζήτημα είναι να αρχίσουμε να μαθαίνουμε από τις εμπειρίες για να αξιοποιήσουμε τις δυνα­τότητες που παρέχει ο πράσινος εθελοντι­σμός και να διακρίνουμε πότε πρόκειται για πράσινο εμπαιγμό.

Γνωρίζουμε πως η δύναμη του εθελο­ντισμού με την κατάλληλη βοήθεια και υποστήριξη μπορεί να έχει θεαματικά απο­τελέσματα. Από άλλο χώρο εθελοντισμού έχουμε δει πως ένας από τους ισχυρότε­ρους ανταγωνιστές του Γολιάθ-Microsoft είναι το εθελοντικό κίνημα του ανοιχτού λογισμικού, δηλαδή του Δαυίδ-Linux. Εκατοντάδες χιλιάδες εθελοντές προγραμ­ματιστές μέσω του διαδικτύου φτιάχνουν ανταγωνιστικά για τη Microsoft προϊόντα που διατίθενται δωρεάν, αποτελώντας έ­τσι την πρώτη πραγματική απειλή στον κολοσσό. Ο εθελοντισμός εμπεριέχει με­γάλη δύναμη αλλά μόλις τώρα μαθαίνου­με πώς να την αντλούμε.

Μια από τις αγαπημένες μου ιστοσελίδες που αναδεικνύει τις δυνατότητες του πράσινου εθελοντισμού είναι αυτή της www.scorecard.org. Εκεί ο Αμερικανός πολίτης μπορεί να μάθει, εισάγοντας τον ταχυδρομικό του κωδικό, τις περιβαλλοντι­κές ζημιές που σχετίζονται με τις δραστη­ριότητες εταιρειών στην περιοχή του. Μπορεί να ενημερωθεί για τη σημασία τους και στη συνέχεια του δίνονται διάφο­ρες επιλογές δράσεων που μπορεί να ανα­λάβει, όπως να στείλει ένα μήνυμα στον Γε­ρουσιαστή του προκειμένου να ληφθεί κά­ποια μέριμνα. Ίσως μια από τις σημαντικό­τερες έμμεσες επιπτώσεις των Συστημάτων Διαχείρισης Περιβάλλοντος, όπως το ΕΜΑS, είναι ότι όσοι συμμετέχουν μαθαί­νουν και αποκτούν μεγαλύτερη συνείδηση των τρόπων που οι πράξεις τους ζημιώ­νουν το περιβάλλον και τις μεθόδους αντι­μετώπισης τους. Υπό αυτήν την έννοια γι­νόμαστε λίγο πιο πράσινοι.

Στο τελευταίο βιβλίο του: «Η εκδίκηση της Γαίας», ο φημισμένος περιβαλλοντο­λόγος James Lovelock υποστηρίζει ότι το θερμόμετρο δείχνει υψηλό πυρετό για το πλανήτη μας. Ας ελπίσουμε να μην είναι ήδη αργά. Όλοι μας οφείλουμε να γίνουμε γιατροί της γης, για να πέσει ο πυρετός του ασθενή και να πρασινίσουν συγχρό­νως οι υπηρεσίες υγείας.

To άρθρο δημοσιεύθηκε στην ειδική έκδοση «The economist» που κυκλοφόρησε ως ένθετο στην Εφημερίδα «Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», τ. Οκτωβρίου 2007, σ. 26-27.

Facebook

0

Twitter

Linkedin

email

Print