ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ, ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΟ (Ιούνιος 2007)

Το περιβάλλον και η προστασία του από τις κα­ταστροφικές επιδράσεις τής τεχνολογικής προ­όδου, της απρογραμμάτιστης οικονομικής ανά­πτυξης και του σύγχρονου καταναλωτικού τρόπου ζωής αποτελεί αντικείμενο επιστημονικής επεξεργα­σίας τόσο των θετικών επιστημών που μελετούν τη σύσταση, τις σχέσεις και τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των στοιχείων του, όσο και των κοινωνικών επιστη­μών που ασχολούνται, κυρίως, με τη σχέση του αν­θρώπου προς το φυσικό και το τεχνητό περιβάλλον. Επιπλέον, αποτελεί αντικείμενο νομικής ρύθμισης μέσω κανόνων δημοσίου και ιδιωτικού δικαίου σε εθνικό και διακρατικό επίπεδο. Ταυτόχρονα, η προ­στασία του περιβάλλοντος έχει αναχθεί σε μείζον πο­λιτικό ζήτημα, συνυφασμένο με τις πολιτικές επιλο­γές και σε άλλους τομείς, όπως η οικονομία, η ανά­πτυξη και η απασχόληση.

Γενικά, ο όρος «περιβάλλον» χρησιμοποιείται για να υποδηλώσει τόσο ενότητες προσώπων που συνδέο­νται μεταξύ τους από το γεγονός, ότι ανήκουν στην ί­δια οικογένεια ή στον ίδιο επαγγελματικό κύκλο ή α­κόμη αποτελούν μέλη της ίδιας κοινωνικής ομάδας όσο και σύνολα αγαθών. Στην πρώτη περίπτωση πρό­κειται για το ανθρώπινο περιβάλλον, που αποτελείται από υποκείμενα του δικαίου, ενώ στη δεύτερη περί­πτωση πρόκειται για το πραγματικό περιβάλλον, που είναι αντικείμενο του δικαίου.

Άλλοτε ως πραγματικό περιβάλλον νοείται μόνο το φυσικό περιβάλλον, που σχηματίζεται από τα φυσικά αγαθά, το νερό, τη θάλασσα, τον αέρα, τη χλωρίδα και την πανίδα και γενικά ό,τι περιβάλλει τον άνθρω­πο και έχει δημιουργηθεί χωρίς την παρέμβασή του, και άλλοτε παρατηρείται μια πλήρης γενίκευση που καταλήγει στο συμπέρασμα, ότι όλα είναι περιβάλλον. Σ’ αυτήν την περίπτωση, η νομική προστασία του πε­ριβάλλοντος καταλαμβάνει και το τεχνητό περιβάλ­λον που διακρίνεται σε οικιστικό και πολιτιστικό και σχηματίζεται από ανθρώπινα δημιουργήματα.

Η νομική έννοια του περιβάλλοντος νοείται σε σχέση με τον άνθρωπο, ο οποίος αποτελεί τον αποδέκτη των κανόνων δικαίου. Προσβολή του περιβάλλοντος είναι κάθε πράξη ή παράλειψη που οδηγεί σε «ρύ­πανση», «μόλυνση» ή «υποβάθμισή» του και επιφέρει δυσμενείς επενέργειες τόσο στα ίδια τα περιβαλλο­ντικά αγαθά όσο και στον άνθρωπο, που εξαρτάται από αυτά για την επιβίωση και την υγιεινή και ποιοτική διαβίωσή του και αποτελεί τον τελικό αποδέκτη κάθε προσβολής τους. Οι συνέπειες της προσβολής για τον άνθρωπο μπορεί να είναι άμεσες (π.χ. έκθεση σε ακτινοβολία ραδιενέργειας) ή έμμεσες (π.χ. μόλυνση νερού), μπορεί να αφορούν συγκεκριμένα άτομα (π.χ. η χρήση γεωργικών φαρμάκων σε συγκεκριμέ­νη περιοχή) ή το σύνολο των ανθρώπων (π.χ. το φαι­νόμενο του θερμοκηπίου).

Η τοπική και χρονική έκταση κάθε προσβολής του πε­ριβάλλοντος ποικίλλει και, τις περισσότερες φορές, είναι αδύνατον να προσδιορισθεί εκ των προτέρων. Η προσεκτική παρατήρηση της περιβαλλοντικής ζη­μίας, ως συνολικού φαινομένου, οδηγεί στο συμπέ­ρασμα, ότι η παρενόχληση που προέρχεται από μια πηγή περιβαλλοντικής επιβαρύνσεως επενεργεί με ποικίλους τρόπους σε περισσότερα αγαθά και στον άνθρωπο και το συνολικό της αποτέλεσμα είναι αδύ­νατον να προβλεφθεί, αλλά και δυσχερές να αποτι­μηθεί εκ των υστέρων π.χ. οι επενέργειες της οδικής κυκλοφορίας στο περιβάλλον ξεκινούν από το θόρυ­βο, την εκπομπή βλαβερών καυσαερίων, αιθάλης, σκόνης και φθάνουν μέχρι τις δονήσεις.

Από την άλλη πλευρά η εξέταση των διαφόρων ειδών προσβολών οδηγεί στο συμπέρασμα, ότι προέρχονται από το συνδυασμό πολλών παραγόντων, με αποτέ­λεσμα να είναι δύσκολο να απομονωθεί και να κατα­πολεμηθεί η πηγή τους π.χ. ο θόρυβος προέρχεται α­πό βιομηχανικές και βιοτεχνικές, λατομικές ή μεταλ­λευτικές δραστηριότητες, εργοτάξια, χώρους ψυχα­γωγίας κ.λπ. (άρ. 14, παρ. 4 ν. 1650/1986), αλλά και από τη χρήση των μέσων μεταφοράς. Τα φαινόμενα αυτά έχουν χαρακτήρα διάσπαρτο τό­σο κατά την εκδήλωσή τους όσο και σε σχέση με τις συνέπειές τους. Η πυρηνική μόλυνση λ.χ. δεν περιορίζεται στο χώρο όπου πρωτοεκδηλώθηκε, αλλά δια­σπείρεται σε απεριόριστη έκταση. Το χαρακτηριστικό αυτό αποτελεί και την εξήγηση της ανάγκης διακρατικής κινητοποίησης και συνεργασίας για την αντιμε­τώπισή τους.

Οι περιβαλλοντικές προσβολές έχουν επίσης χαρα­κτήρα συλλογικό, με την έννοια ότι οι άμεσες και έμ­μεσες ζημιογόνες συνέπειές τους θίγουν ένα μεγάλο και συχνά απροσδιόριστο αριθμό ανθρώπων. Οι επι­πτώσεις των εν λόγω φαινομένων έχουν διαχρονικό χαρακτήρα, επηρεάζουν όχι μόνο την παρούσα αλλά και τις μέλλουσες γενεές, γεγονός που επιβάλλει τη διαμόρφωση των προστατευτικών μηχανισμών μετά από μελέτη και σχεδιασμό προσανατολισμένο τόσο στη βραχυπρόθεσμη όσο και στη μακροπρόθεσμη α­ντιμετώπιση των προβλημάτων.

Η οικολογική ζημία δεν είναι πάντοτε αμέσως εμφα­νής και επομένως είναι δυσχερώς αποδείξιμη τόσο η ύπαρξη όσο και η έκτασή της σε ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο. Είναι δυνατόν όμως να είναι βεβαία ή πιθανή η επέλευσή της στο μέλλον, όπως, επίσης, εί­ναι δυνατόν οι συνέπειές της να έχουν χαρακτήρα ε­παναλαμβανόμενο.

Υπό την πίεση της προϊούσας υποβάθμισης του περι­βάλλοντος, οι συνέπειες της οποίας άρχισαν να γίνο­νται αισθητές στον άνθρωπο, έχει διαμορφωθεί σε ε­θνικό, κοινοτικό και διεθνές επίπεδο ένα πλούσιο κα­νονιστικό πλαίσιο, το οποίο πραγματώνει την αρχή της προστασίας του περιβάλλοντος. Οι διατάξεις αυτές εντάσσονται, κυρίως, στο δημόσιο δίκαιο και έχουν ως έρεισμα, στο μεν ελληνικό δίκαιο, το άρθρο 24 του Συντάγματος, στο δε κοινοτικό δί­καιο τα άρθρα 130Ρ επ. της Συνθήκης της Ρώμης (σή­μερα, μετά την τροποποίησή της με τη Συνθήκη του Άμστερνταμ του 1997, άρθρα 174 επ.).

Το δημόσιο και, ιδίως, το διοικητικό δίκαιο θεωρείται ως το πλέον πρόσφορο για την υλοποίηση της προ­στασίας του περιβάλλοντος, ενόψει του ότι συνιστά το κύριο μέσο πραγμάτωσης του δημοσίου συμφέ­ροντος, ένα από τα σημαντικότερα σε έκταση και ου­σία πεδία του σύγχρονου κρατικού παρεμβατισμού. Το διοικητικό δίκαιο μπορεί να περιλάβει τους όρους και τις διαδικασίες που προσφέρονται για την πρόλη­ψη και την αποκατάσταση περιβαλλοντικών ζημιών και για τον περιορισμό ή και την πλήρη απαγόρευση ρυπο­γόνων δραστηριοτήτων. Επίσης, το δημόσιο δίκαιο του περιβάλλοντος περιλαμβάνει και διατάξεις δικο­νομικού δικαίου, και ιδίως αυτές που αφορούν την πρόσβαση στη δι­καιοσύνη και την προσωρινή δικαστική προστασία. Σημαντικό μέσο πρόληψης θεωρείται η ποινικοποίη­ση, τουλάχιστον των σημαντικότερων προσβολών του περιβάλλοντος, η οποία όμως δεν συμβάλλει στην αποκατάσταση της περιβαλλοντικής προσβο­λής που έχει ήδη επέλθει.

Δεν θα πρέπει, όμως, να παραγνωρίζεται και ο ρό­λος του ιδιωτικού δικαίου, μέσω του οποίου παρέχε­ται στον ιδιώτη η δυνατότητα να κινητοποιηθεί ατομι­κά για τη διαφύλαξη του ζωτικού του χώρου, να απο­τρέψει περιβαλλοντικές καταστροφές, αξιοποιώ­ντας, ιδίως, την ταχεία διαδικασία των ασφαλιστικών μέτρων (άρθρο 682 επ. του Κώδικα Πολιτικής Δικο­νομίας), να επιτύχει την αποκατάσταση των επιπτώ­σεων της βλάβης του περιβάλλοντος σε ατομικά του αγαθά, στη ζωή, την υγεία του και γενικά στην προσωπικότητά του, αλλά και να παρέμβει προκαλώντας το δικαστικό έλεγχο της συμπεριφοράς των φορέ­ων βλαπτικών για το περιβάλλον δραστηριοτήτων, α­ντισταθμίζοντας τη συχνή αδιαφορία ή αβελτηρία των δημοσίων αρχών.

Το δίκαιο του περιβάλλοντος όμως είτε θεωρηθεί ι­διαίτερος κλάδος του δικαίου είτε πλέγμα κανόνων διάσπαρτων σε όλους τους κλάδους του δικαίου, οι οποίοι εκφράζουν και πραγματώνουν τη συνταγματι­κή αρχή της προστασίας του περιβάλλοντος, και ο έ­λεγχος της εφαρμογής του από το δικαστή δεν μπο­ρεί, χωρίς τη συνδρομή και άλλων παραγόντων, να αποτελέσει τη λύση στα προβλήματα του περιβάλλο­ντος. Δεν μπορεί να επιτευχθεί μόνο με τη συχνά α­ποσπασματική και χωρίς γενικότερο προσανατολι­σμό νομοθέτηση, αλλά απαιτείται, κυρίως, αλλαγή των κοινωνικών και πολιτικών αξιών και προτεραιο­τήτων, ώστε να πάψει το δίκαιο του περιβάλλοντος να αντιμετωπίζεται ως περιττό εμπόδιο στην οικονο­μική ανάπτυξη.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην περιοδική έκδοση του Πανεπιστημίου Αθηνών «ΤΟ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ» την 1η Ιουνίου 2007, σ. 1-2.

Facebook

0

Twitter

Linkedin

email

Print